به گزارش مجله خبری نگار، دوران زندگی امام باقر (ع) را میتوان یکی از حساسترین و مهمترین دوران حیات شیعیان قلمداد کرد. برههای که رهبر انقلاب از آن به برهه «تشکیلات حزبی» تعبیر میکنند و در این باره میگویند: «دوران زندگی امام پنجم به طور کامل ادامه منطقی دوران زندگی امام سجاد است.
در این برهه جمعی گرد آمدهاند و شیعه دوباره احساس وجود و شخصیت میکند. دعوت شیعی که چند سالی بر اثر حادثه کربلا و حوادث خونین پس از آن مانند حادثه حره و حادثه توابین و سختگیریهای خلفا متوقف مانده بود و جز در پوششهای بسیار ضخیم ارائه نمیشد اکنون در بسیاری از اقطار کشورهای اسلامی مخصوصا در عراق و حجاز و خراسان ریشه دوانیده و قشر وسیعی را به خود متوجه ساخته و حتی در دایرهای محدودتر به صورت یک پیوند فکری و عملی که میتوان از آن به یک «تشکیلات حزبی» تعبیر کرد، در آمده است. [۱]»
دراین چهارچوب یکی از پایههای اصلی این تشکیلات حزبی توجه به حوزه اقتصادی و مالی این تشکیلات بوده است؛ موضوعی که امام باقر (ع) از زوایای مختلف به آن توجه ویژهای داشته اند.
نباید فراموش کرد که تجارت به عنوان یکی از مصداقهای کار، نقش فراوانی در سوددهی و رونق اقتصادی دارد و به همین سبب، همواره موردتوجه و سفارش امام پنجم (ع) بوده است. تجارتی که یکی عوامل اصلی ریشه کن ساختن فقر و تهیدستی است و سبب میشود دارایی انسان بابرکت شود.
در همین باره حضرت باقرالعلوم (ع) از رسول گرامی اسلام (ص) نقل میکنند که «برکت ده جزء دارد که نُه جزء آن در تجارت است. [۲]» در کنار اصل سفارش و توجه به تجارت، امام (ع) نکات فنی و دقیقی را درباره کم و کیف تجارت بیان میکنند. همانطور که مبرهن است لازمه یک تجارت سودآور، آگاهی تاجر از قوانین و اصول این کار است و به عبارت دیگر امور تجاری، به عقل اقتصادی نیازمند است تا بر اثر آن، سوددهی خویش را تضمین کند. مسئلهای که امام باقر (ع) از آن سخن گفتهاند و در این باره میفرمایند:
«آنکه در خرید و فروشش [عقل اقتصادی لازم را ندارد و]ضرر میکند، نه ستایش میشود و نه پاداشی دارد. [۳]»
جالب آنکه آن حضرت در سخنی حکیمانه به یکی از قوانین تجارت سودآور اشاره میکنند و میفرمایند: هر که زمین یا آبی (چشمه و قناتی) را بفروشد، و به زمین و چشمهای دیگر تبدیل نکند، پول او از بین خواهد رفت. [۴]» از دیگر نکاتی که حضرت بر آن بسیار تاکید کرده و از آن سخن گفته اند، این است که کسب و کار باید حلال و در چهارچوب قوانین شرع باشد.
به عنوان نمونه، امام (ع) از ربا که یکی از ناهنجاریهای دینی، اخلاقی و اقتصادی است به شدت نهی کرده و در جایی میفرمایند: «پلیدترین کسبها، کسب از راه رباخواری است. [۵]» همچنین آن حضرت با ادبیات صریح تری درباره این حرام الهی تذکر داده و میفرمایند: «یک درهم ربا نزد خداوند، از چهل بار زناکردن سنگینتر است. [۶]»
در کنار تجارت، کشاورزی از جمله مواردی است که برای اشتغال زایی و تولید ثروت مورد توجه امام باقر (ع) قرار گرفته است. در همین باره امام (ع) به نقل از جد بزرگوارشان امیرالمومنین (ع) میفرمایند: «هر که با وجود داشتن آب و خاک، [باز هم]فقیر و نیازمند باشد، خدا وی را [از رحمت خود]دور گرداند. [۷]»
به همان اندازه که این امام همام به کسب و کار ترغیب میفرماید، از بیکاری و تنبلی و رها کردن کار، نهی و مذمّت میکند. بی گمان، بیکاری، افزون بر آنکه زمینه ساز بروز لغزشها و ناهنجاریهاست و عزت نفس را از آدمی میستاند، مانع اصلی بهبود و شکوفایی اقتصادی نیز هست. اگر ماشین اقتصادی شخص و جامعه، فاقد «موتور محرّکه»، یعنی کار و تلاش همیشگی باشد، متوقّف، و به ایستایی و رکود دچار میشود.
در فرمایشی امام باقر (ع) تنبلی و ترک کار را نکوهش میکنند و در این باره میفرمایند: «من بیزارم از کسی که عذرتراشی میکند و سراغ کسب و کار نمیرود، و [در خانه]بر پشت دراز میکشد و میگوید: «خدایا! به من روزی عطا کن!»؛ و سرازیر شدن در اطراف کره زمین [برای کسب و کار را]و درخواست از فضل خدا را وامی نهد؛ در حالی که مورچه از خانه اش به طلب روزی خارج میشود [و روزی اش را با تلاش به دست میآورد]. [۸]» ایشان در فرمایش دیگری میفرمایند: «از آن کسی که در کار دنیا [ی خود]تنبل باشد، نفرت دارم. آن کسی که در کار دنیای خویش تنبل باشد، در کار آخرتش تنبلتر خواهد بود. [۹]»
یا در جای دیگری میفرمایند: «خدای عزّوجلّ در آن هنگام که آدم را از بهشت به زمین فرود آورد، به او فرمان داد تا به دست خود زراعت کند و پس از [محروم ماندن از]نعمتهای بهشت از دسترنج خود بخورد. [۱۰]»
امام باقر (ع) که در راس تشکیلات حزبی شیعه قرار داشته و درجامعه آن روز به عنوان یکی از بزرگان قریش شناخته میشدند، خود دست از کار نکشیدند و در طلب روزی حلال تلاش میکردند. در همین باره در گزارشی خواندنی آمده است که شخصی به نام محمّد بن منکدر میگوید که روزی در هوایی گرم، اطراف مدینه، ابو جعفر محمّد بن علی (یعنی امام باقر علیهالسلام) را دیدم.
وی برای کار کردن از مدینه بیرون آمده بود. با خود گفتم: «سبحان ا...! بزرگی از بزرگان قریش در چنین هوای گرمی و با چنین حالی در طلب دنیاست، باید نزد وی بروم و او را موعظه کنم.» پس به او نزدیک شدم و سلام کردم. وی در حالی که عرق میریخت پاسخ سلامم را داد. پس به او گفتم: «آیا بزرگی از بزرگان قریش در چنین هوا و شرایط دشواری به دنبال دنیاست؟! اگر در چنین حالی اجل تو فرا برسد چه خواهی کرد؟» او در پاسخ گفت: «اگر در چنین حالتی مرگم فرا برسد، در شرایطی فرا رسیده است که من در حال اطاعت از خداوند هستم؛ چرا که بر اثر این کار و کوشش، خود و خانواده خود را از تو و مردم بینیاز میسازم. من از آن میترسم که مرگم در حالی فرا برسد که به نافرمانی خدا مشغول هستم.» محمّد بن منکدر با شنیدن چنین پاسخی، عرض کرد: «خدا تو را از رحمت خویش برخوردار سازد، راست گفتی. من خواستم تو را موعظه کنم؛ اما شما مرا موعظه کردی. [۱۱]»
با همه این اوصاف باید گفت که تلاش برای سامان دادن به امور اقتصادی، افزون بر آنکه به عزتمندی و سربلندی شخص و جامعه میانجامد [۱۲]، درنگاه امام باقر (ع) شرط اصلی شکوفایی «تشکیلات حزبی» نیز بوده است.
[۱]. انسان ۲۵۰ ساله، خامنهای، ص ۲۷۳
[۲]. خصال، صدوق، چاپ مدرسین، ج ۲، ص ۴۴۵
[۳]. من لایحضر الفقیه، صدوق، چاپ جامعه مدرسین، ج ۳، ص ۱۹۷
[۴]. وسائل الشیعه، حر عاملی، چاپ آل البیت، ج ۱۷، ص ۷۰
[۵]. کافی، کلینی، چاپ دارالحدیث، ج ۹، ص ۷۵۵: اَخْبَثُ الْمَکاسِب کَسْبُ الرِّبا
[۶]. همان، ج ۹، ص ۷۴۷:
[۷]. قرب الاسناد، حمیری، چاپ آل البیت، ص ۴۶۸
[۸]. من لایحضر الفقیه، صدوق، چاپ جامعه مدرسین، ج ۳، ص ۱۵۸
[۹]. مکاتیب الرسول (ص)، احمدی میانجی، چاپ دارالحدیث، ج ۳، ص ۵۳۸
[۱۰]تفسیرالعیاشی، چاپ المطبعة العلمیة، ج ۱، ص ۴۰
[۱۱]. کافی، کلینی، چاپ دارالحدیث، ج ۹، ص ۵۲۹
[۱۲]. رک: نگرشهای اقتصادی امام باقر (ع)، سید محمود طاهری
منبع: خراسان